Trải qua hàng nghìn năm lịch sử cùng với sự thay đổi nhiều lần về tên gọi và địa giới hành chính, nhưng những giá trị lịch sử văn hóa tiêu biểu như: Chùa Tây Phương; Danh nhân văn hóa – Trạng Bùng Phùng Khắc Khoan và những sự kiện lịch sử về các cuộc tập hợp, dân binh dưới sự chỉ huy của các tướng lĩnh người địa phương, đứng lên chống giặc ngoại xâm, góp phần giữ gìn giang sơn, bờ cõi, đã khẳng định truyền thống văn hóa, truyền thống yêu nước, kiên cường cách mạng của nhân dân trong Huyện kể từ khi hình thành vùng đất, con người Thạch Thất đến nay.

Đặc biệt sau khi Đảng Cộng sản Việt nam ra đời, dưới sự lãnh đạo của Đảng, sự chỉ đạo trực tiếp của Tỉnh ủy Sơn Tây, ngày 15/6/1945 chi bộ Đảng Cộng sản Đông Dương huyện Thạch Thất được thành lập. Vừa mới ra đời, chi bộ đã lãnh đạo nhân dân nhất tề nổi dậy tổng khởi nghĩa và giành chính quyền huyện trong cách mạng tháng 8 năm 1945.

Giành chính quyền chưa được bao lâu, thì giặc Pháp với dã tâm xâm lược, đã quay lại cướp nước ta một lần nữa. Trước tình thế đó, Đảng ta đã sáng suốt đề ra đường lối lãnh đạo đúng đắn để bảo vệ Tổ quốc, bảo vệ nhân dân. Đảng ra lời kêu gọi “Toàn quốc kháng chiến”, với tinh thần “Thà hy sinh tất cả, chứ nhất định không chịu mất nước, nhất định không chịu làm nô lệ”, nhân dân huyện Thạch Thất lại cùng với cả nước đoàn kết chuẩn bị mọi mặt, sẵn sàng bước vào cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược.

Trong thời điểm ấy, mặc dù nhiều xã trên địa bàn huyện bị địch tạm chiến, lập tề, chúng tổ chức hàng trăm đợt càn quét, vây bắt cán bộ, đảng viên, tra tấn, đánh đập nhân dân, nhưng không khuất phục được tinh thần yêu nước, bản lĩnh cách mạng kiên cường của quân và dân trong huyện chúng ta.

Vừa kháng chiến, vừa kiến quốc, Huyện ủy đã tập trung lãnh đạo, chỉ đạo nhân dân đẩy mạnh tăng gia sản xuất, khai hoang phục hóa, diệt “giặc đói”, “giặc dốt”, đồng thời tăng cường công tác xây dựng Đảng, củng cố Chính quyền, xây dựng lực lượng kháng chiến cứu quốc với 3 thứ quân: bộ đội chủ lực, bộ đội địa phương và dân quân du kích; đã có 919 thanh niên tình nguyện ra nhập bộ đội chủ lực, xung phong đi chiến đấu ở khắp các chiến trường. Đầu năm 1947 lực lượng vũ trang của huyện được thành lập, mỗi xã có từ 2- 3 đại đội chiến đấu, toàn Huyện huy động trên 5000 người tham gia lực lượng dân quân du kích, vận động nhân dân đào đắp hàng trăm km giao thông hào, xây dựng hàng nghìn căn hầm bí mật để nuôi giấu cán bộ, bộ đội, du kích; thực hiện rào làng và tiêu thổ kháng chiến, tiêu biểu như các xã: Cẩm Yên, Hạ Bằng, Đồng Trúc, Cần Kiệm, Hương Ngải, Lại Thượng và các xã Yên Trung, Yên Bình. Huy động hàng vạn lượt người tham gia dân công hỏa tuyến và lực lượng phục vụ chiến đấu tại chỗ, quyên góp tiền, vàng và hàng trăm tấn lương thực ủng hộ kháng chiến.

Với phương châm tiến hành chiến tranh du kích kết hợp đấu tranh chính trị; du kích các xã đã phối hợp với bộ đội chủ lực tổ chức chống lại nhiều trận càn quét lớn của địch. Thực dân Pháp đi đến đâu cũng vấp phải sự chống trả quyết liệt của dân quân du kích. Tiêu biểu là trận chống càn diễn ra tại làng Cẩm Bào – xã Cẩm Yên ngày 9/5/1948; trận đánh ngày 26/1/1949 tại xã Hạ Bằng và Đồng Trúc; thực dân Pháp tổn thất nặng nề; ngày 11/3/1954 chúng tập trung 2 binh đoàn chủ lực, có pháo binh, xe tăng yểm trợ tấn công càn quét vào các xã Tân Xã, Hạ Bằng, Cần Kiệm, chiến sự diễn ra ác liệt trên toàn khu vực nhất là xóm Bờ Sông – Tân Xã và Núi Nứa – Cần Kiệm. Quân và dân trong huyện ta đã anh dũng đánh lui 11 đợt tấn công của địch, tiêu diệt hơn 200 tên địch, bắt sống 68 tên, phá hỏng 2 xe tăng và thu giữ nhiều vũ khí quân trang, quân dụng… Thực dân Pháp bị thất bại nặng nề, chúng điên cuồng đàn áp các cơ sở cách mạng, càn quét các thôn, xóm nhưng không khuất phục được tinh thần yêu nước, bản lĩnh cách mạng kiên cường của quân và dân Thạch Thất.

Những chiến công oanh liệt và mất mát hy sinh của nhân dân trong Huyện đã góp phần chia lửa với chiến trường chung của cả nước, làm nên chiến thắng Điện Biên Phủ lừng lẫy năm châu, chấn động địa cầu. Từ đó những địa danh “Cẩm bào mồ chôn giặc Pháp”, “Núi Nứa anh hùng”, “Hạ Bằng quật khởi” mãi mãi đi vào lịch sử truyền thống đấu tranh anh dũng của quê hương, như những trang sử hào hùng nhất của thời kỳ chống thực dân Pháp ở huyện Thạch Thất chúng ta.

Sau chiến thắng Điện Biên Phủ ngày 7/5/1954, hầu như ngày nào cũng có lính ngụy mang vũ khí về đầu hàng, nhiều Ban tề mang Triện và sổ sách nộp cho Ủy ban kháng chiến. Thời cơ đã đến, ngày 13/7/1954, dưới sự lãnh đạo của Huyện ủy và Mặt trận Việt Minh từ mọi ngả đường quân, dân các xã trong Huyện, với khí thế cách mạng dâng cao, đã đổ về đánh chiếm Bốt Chi quan – căn cứ đầu não cuối cùng của thực dân Pháp trên địa bàn huyện, đặt dấu chấm hết cho sự tồn tại của chủ nghĩa thực dân và tay sai trên quê hương Thạch Thất, góp phần quan trọng cho ngày giải phóng Thủ đô 10/10/1954.

​Sau chiến thắng Điện Biên Phủ, thực hiện hiệp định Giơnevơ, đất nước ta tạm thời chia làm 2 miền Nam, Bắc. Dưới sự lãnh đạo của Đảng, nhân dân Thạch thất lại cùng với nhân dân cả nước tiến hành đồng thời 2 nhiệm vụ chiến lược là: Xây dựng CNXH ở miền Bắc và tiếp tục cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân ở miền Nam. Đảng bộ và nhân dân Huyện ta vừa ra sức phát triển sản xuất, ổn định đời sống, củng cố và xây dựng hậu phương vững chắc, vừa chi viện sức người, sức của cho tiền tuyến lớn để giải phóng miền Nam, thống nhất Tổ quốc.

​Với khẩu hiệu “Tất cả cho tiền tuyến, tất cả để đánh thắng giặc Mỹ xâm lược”, nối tiếp truyền thống cách mạng của quê hương, lớp lớp thanh niên Thạch Thất lại tình nguyện lên đường đi chiến đấu, với khí thế “Xẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước” Từ năm 1954 đến năm 1975 đã tổ chức 32 đợt tuyển quân, tiễn đưa 10.346 người con Thạch Thất lên đường nhập ngũ. Trong những năm kháng chiến chống Mỹ, huyện Thạch Thất tự hào là một trong những địa phương có tỷ lệ thanh niên nhập ngũ cao của cả nước. Nhiều gia đình có từ 5 – 7 người cùng ra trận, cả 2 – 3 thế hệ trong một gia đình cùng chung một chiến hào đánh Mỹ. Hàng trăm thanh niên đã viết đơn bằng máu tình nguyện xin đi chiến đấu. Nhiều người đã trở thành những tướng lĩnh, những sĩ quan cao cấp trong Quân đội và Công an nhân dân. Để tiếp sức cho miền Nam đánh Mỹ, Huyện đã cử một đại đội dân quân đi chi viện cho chiến trường Quảng Trị và hơn 800 thanh niên xung phong, dân công hỏa tuyến phục vụ chiến đấu ở các chiến trường miền Nam.

Thua đau ở chiến trường miền Nam, giặc Mỹ tiến hành leo thang đánh phá miền Bắc bằng không quân, hòng đưa miền Bắc trở lại thời kỳ đồ đá. Với tinh thần vượt qua khó khăn vừa sản xuất, vừa chiến đấu, thực hiện khẩu hiệu “Vững tay cày, chắc tay súng”, mặc dù phải đối phó với chiến tranh ác liệt, thiên tai thiệt hại nặng nề năm 1971, nhưng tình hình kinh tế xã hội Huyện vẫn có nhiều chuyển biến: Năm 1972 năng xuất lúa đạt 6,5 tấn/ha, sản lượng lương thực năm sau cao hơn năm trước, đã xuất hiện nhiều HTX Nông nghiệp thâm canh giỏi như Đại Đồng, Dị Nậu đạt trên 8 tấn/ha, được Thủ tướng Phạm Văn Đồng về thăm và động viên; Sản xuât Công nghiệp, TTCN: vật liệu xây dựng, hàng mây tre đan xuất khẩu, dệt, may có nhiều tiến bộ. Quan hệ sản xuất và sự phân công lao động, tổ chức quản lý trong các HTX có những chuyển biến tốt hơn. Việc chăm lo giáo dục, y tế, chính sách xã hội, văn hóa thông tin được quan tâm.

Trong chiến đấu và phục vụ chiến đấu, Huyện ủy đã chỉ đạo đẩy mạnh các phong trào “Thanh niên 3 sẵn sàng”. “Phụ nữ 3 đảm đang”, “Thóc không thiếu 1 cân, quân không thiếu 1 người”, “Hậu phương thi đua với tiền phương”. Toàn Huyện đóng góp 265.966 tấn lương thực, 2.610 tấn thực phẩm để chi viện cho chiến trường Miền Nam, huy động gần 8000 dân quân tự vệ, biên chế thành 44 đại đội, xây dựng 107 trận địa, huy động hàng vạn ngày công, đào đắp hàng chục vạn khối đất đá, xây dựng trận địa, hầm hào và phục vụ chiến đấu tại Sân bay Hòa Lạc. Lực lượng vũ trang của Huyện đã phối hợp tác chiến với bộ đội chủ lực trực tiếp chiến đấu 127 trận, tiêu biểu là trận đánh ngày 23/7/1966 bắn rơi 1 máy bay và bắt sống 2 giặc lái Mỹ. Hoàn thành cơ bản các nhiệm vụ chính trị trong những năm kháng chiến chống Mỹ cứu nước.

Tổ quốc thống nhất, đất nước bước vào thời kỳ đổi mới, dưới sự lãnh đạo của Đảng; Đảng bộ, chính quyền và nhân dân huyện Thạch Thất phát huy truyền thống đoàn kết, thống nhất, khắc phục khó khăn, phấn đấu đạt được nhiều kết quả quan trọng: tình hình kinh tế – xã hội của huyện có nhiều chuyển biến rõ rệt; tốc độ tăng trưởng giá trị sản xuất các ngành bình quân 3 năm 2020 – 2023 đạt 12,5%/năm; cơ cấu kinh tế chuyển dịch theo hướng tích cực; các cụm công nghiệp, làng nghề truyền thống tiếp tục được duy trì và phát triển. Thu nhập bình quân đầu người năm 2022 đạt 91 triệu đồng/người (năm 2023 ước 100 triệu). Công tác quy hoạch, quản lý đất đai, trật tự xây dựng, môi trường và xây dựng nông thôn mới được chỉ đạo thực hiện quyết liệt, đồng bộ; cơ sở hạ tầng, nhất là hệ thống giao thông được đầu tư nâng cấp; sự nghiệp văn hóa – xã hội chuyển biến tiến bộ; an sinh xã hội được đảm bảo; tỷ lệ hộ giàu có, khá giả tăng cao, tỷ lệ hộ nghèo tiếp tục giảm xuống còn 0,12%; công tác quốc phòng, quân sự địa phương được củng cố, tăng cường; an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội được đảm bảo. Các tiêu chí xây dựng xã nông thôn mới, huyện nông thôn mới tiếp tục nâng lên; đến nay huyện đã có 03 xã đạt chuẩn nông thôn mới nâng cao, trong đó 01 xã đạt chuẩn nông thôn mới kiểu mẫu; diện mạo cơ sở hạ tầng của Huyện có nhiều khởi sắc. Công tác xây dựng Đảng, hiệu lực quản lý nhà nước của chính quyền, hoạt động của MTTQ, các đoàn thể chính trị – xã hội ở huyện ngày càng trong sạch vững mạnh.

Đặc biệt từ một huyện với quy mô dân số nhỏ, đến nay đã có trên 230.000 nhân khẩu; từ một Chi bộ 3 đảng viên, đến nay Đảng bộ Huyện đã có 74 TCCS Đảng trực thuộc với 9.188 đảng viên, Đảng bộ Huyện trải qua 24 kỳ Đại hội. Mỗi kỳ Đại hội, là một mốc son quan trọng, đánh dấu sự phát triển của huyện Thạch Thất chúng ta.

Với những chiến công và thành tích đạt được; Đảng và Nhà nước đã phong tặng: Nhân dân và Lực lượng vũ trang nhân dân huyện Thạch Thất; Nhân dân và Lực lượng vũ trang nhân dân các xã Hạ Bằng, Cần Kiệm, Đại Đồng, Cẩm Yên, Lại Thượng, Hương Ngải, Đồng Trúc, Tân Xã, Bình Yên, Phú Kim, Yên Trung – danh hiệu“Đơn vị anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân”, Đồng chí Đỗ Văn Châu – xã Hạ Bằng, đồng chí Minh Hà – xã Canh Nậu, Khuất Duy Tiến – xã Đại Đồng được phong tặng danh hiệu Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân thời kỳ chống Pháp và chống Mỹ; Đảng, Nhà nước đã tặng thưởng các tập thể, cán bộ, chiến sỹ và nhân dân trong Huyện 20.189 Huân chương, Huy chương các loại; 7.391 Bảng gia đình vẻ vang, Bảng vàng danh dự. Lực lượng vũ trang nhân dân Huyện được tặng thưởng Huân chương Quân công hạng hai… Trong công cuộc đổi mới cán bộ và nhân dân huyện Thạch Thất vinh dự 2 lần được Nhà nước tặng Huân chương lao động hạng Ba, hạng nhì và nhiều tập thể, cá nhân trong Huyện đã được Đảng, Nhà nước, Chính phủ trao tặng các phần thưởng cao quý khác.

Thời gian đã đi qua, song những chiến công oanh liệt trong đấu tranh chống xâm lược và những thành tựu của thời kỳ đổi mới mãi mãi là những bài học lịch sử quý báu nhằm bồi dưỡng tình yêu quê hương, đất nước cho cán bộ, đảng viên và các tầng lớp nhân dân trong Huyện, nhất là thế hệ trẻ hôm nay và mai sau./.